İnsanlar öğrendikleri bilgileri zihinlerinde kitap kurgusundaki gibi alt alta yazılmış metinler gibi saklamıyor; düz yazı biçiminde değil yani. Örümcek ağına benzer yapılar olarak saklamaktadır. Her yeni öğrenme sayesinde örümcek ağları daha da genişler; ya yeni bir yapı oluşur ya da var olan yapı daha da büyür. Böylece bilgiler binlerce örümcek ağı gibi zihinlerde yer almaktadır. Ancak bu oluşum kendiliğinde oluşmamakta; dıştan müdahaleler şart.
Gelişim teorisyenlerinden Piaget bu yapıların oluşumunda “şema”ların aktif olarak görevli olduğunu vurgular. Şemalar, fiziksel ya da zihinsel olabilmekte ve çocuk tarafından amaca ulaşmak ya da problemi çözmek için tekrar tekrar kullanılan süreçleri ya da hareketleri ifade etmektedir. Yapı’larsa bilginin ve fikirlerin organize edilmiş şeklini açıklamaktadır.
Çocuklar karşılaştıkları her yeni bilgiyi özümseyebilmek için önceden oluşturdukları yapıları değiştirmek durumunda kalır. Şemalara dayalı olan bilişsel yapılar, yaşantıları yani tecrübeleri yorumlamada ve dengesizlik yaşandığında, uygun olmayan şemaları değiştirmede kullanılır.
Çocukların önceki yaşantılarından elde ettikleri şemalarına uymayan yeni bir bilgi, bilişsel çelişkiyle sonuçlanmaktadır. Çocuk çelişkiyi azaltmak için çözüm sağlayacak yeni bilgiyi aramak durumunda kalır. Bu durumda zihin şöyle bir yol izler; “sahip olduğum fikirlerimin şu anki yapısı iyi değil, bilgileri yeniden yapılandır ve yeni bir yapı yarat”.
Görüldüğü gibi “çelişki” ve “dengesizlik” bilişsel anlamda önemli zihinsel olgulardır. Eğitim sistemi çocuğun çelişki durumunu algılayabilmesini sağlamalıdır. Ortaya çıkacak olan çelişki de var olan yapılarda dengesizliği yaratacak ve çocuğun bilişsel gelişimi hızlandırılacaktır.
Bunun için de “merak”tan başlanmalıdır. Okulöncesinden itibaren her düzeyde çocuk veya ergenlerin merak duygusunu harekete geçirecek öğretme-öğrenme durumları hazırlanmalıdır. Merak öğrencilerin pasif durumda olduğu ve buraların eğitim anlayışı olan geleneksel eğitimle asla ortaya çıkarılamaz. Geleneksel eğitimde öğrenci ezberlemeye zorlanmakta. Ezberlemek de sorgulamamak demektir. Alanında uzman ve otorite olan öğretmenin aktardığı bilgileri aynen almaktır. Soru sormamak temeldir. Soru sormamak öğrencinin kendi merak özeliğini köreltir. Kolej olgusu da bu durumun devam etmesinde en kötü olgudur. Bir türlü ortadan kaldırılmayan kolej sınavı öğrencilerin meraklarını öldürmektedir. Ancak kolej olgusundan nemalanalar için bu durum hiç önemli değil ki hala daha devamından yanadırlar.
Merak duygusu bastırılan öğrenci soru sormaz. Soru sormadığı için de önceki bilişsel yapılarının oluşmasına neden olan şemaları aynen kalması sonucunu doğurur. Merak edip soru sormadığı için de öğrenciler bilişsel çelişki yaşamaz. Yeni bilgi çelişki oluşturmadığından, çelişkiyi azaltmak için yeni bilgiler peşinde koşmaz. Dengesizlik durumunda bırakılmadığı için de bilişsel gelişim hızlanmaz.
Bir aylıktan başlayarak çocuklar refleksif davranışlar, yaş ilerledikçe hareketler ve sembolleri kullanarak çevresindeki uyarıcıları algılar. Şemalar ve yapılar oluşur. Ancak buraların okul ve sınıf donanımı yani geleneksel eğitim sistemi öğrencilerin bilişsel gelişimlerini hızlandıracak olanaklardan yoksundur. Devlet okullarındaki olanaksızlıklar bunda en temel nedendir.
Okullardaki sosyo-kültürel yaşantılar zengin değil. Çocukların doğal olarak var olan meraklarını harekete geçirecek, soru sorabilecekleri, zengin uyarıcıların etraflarını saracak ortamlar, ne yazık ki yok. Öğrenciler 21. yüzyılda, merakın harekete geçirilmediği, bilişsel dengesizlik ve çelişki oluşturulmayan bir eğitim sistemine maruz bırakılmakta. Bütün bu olgular da toplumsal bağlamda bilişsel gelişimin körelmesi demek. Bilişsel gelişimden yoksunluk veya istenilen düzeye ulaşamamak da toplumsal olarak istenilen düşünme biçimine ulaşamamak demek. Toplumsal yaşamın her alanına yayılmış olan problemler ve çürümüşlük de bu tip bireylerin eserleridir.
