Ekonomide, özellikle paranın yönetiminde ustalık, açıkgözlük geçmez. Belli kısa bir süre durumu idare edebilirsiniz, ama eninde sonunda gerçekler gelir yüzünüze çarpar. Hatta tıpta olduğu gibi çök ağır menfi yan etkileri ile. Gençler belki hatırlamaz. Ben hatırlatayım. TC bakanlarından çok bilmiş biri, bizdeki kendilerini açıkgöz sanan birkaçı, 1974 sonrası darbe yiyen Rum’un ekonomisini daha da zora sokacak, hatta batıracak iddiası ile piyasa ve gerçek değer hilafına, 1 KL=36 TL olarak kuru sabitlemişlerdi. Kimi batırdılar? Rum’u değil bizim tasarruf sahiplerini.; Kimi ihya ettiler? Borçluları ve banka sahiplerini. Bir ekonomi tasarruf ve yatırımla kalkınır gerçeğini ters yüz ettiler, adaletsizliği yeğlediler; ekonomide alın teri ve harcama planı ile gelen, tasarruf, yatırım ve üretkenlik döngüsünü kırdılar, mevduat sahiplerini hasta edip, çocuklarına kadar yozlaştırdılar, motivasyonları sıfırladılar. Aman ha! Yine etrafta öyle akıllar sezinleniyor, ödüm kopuyor.
Ekonomide “fundamentals” yani gerçekler döner, eninde sonunda su yüzüne çıkıp bizi vurur. Gerçeklerden sapma zaman kaybı, kaynak kaybı ile yeniden gerçeğe dönülmesini acı bir şekilde zorlar.
TL’de gerçek, paranın görevlerine bakmakla görülür. Para ilk önce bir değiş-tokuş aracıdır. TL bu görevi yapar. Para bir değer kayıt hesap birimidir. TL kısmen onu da yapar. Para zamanla kısalmayacak bir değer ölçüsüdür. Son 5-10 yılda her ne kadar da TL yönetimi doğru yolda ilerlemiş olmasına rağmen halen bu görevini tam anlamı ile yapamıyor. Yapsaydı dahi, halk tarafından öyle algılanmaz ise yine bu görevinde tökezler ve halk bu zafiyetine bir alternatif arar ve bulur. Bu ya altın olur, ya döviz olur, ya da bu zafiyet borç ve alacaklar enflasyona otomatik indekslenen bir faiz politikası ile olur.
1978-80, filan, görev icabı bir resmi heyetle Birleşik Arap Emirlikleri’ne gitmiştik. Orası serbest ticaret bölgesi ya, başta elektronik aletler görece ucuz. Eve ve oğluma durumlarını sormak için telefon açtığımda Şehit Tuncer’de okuyan 8-9 yaşındaki oğlum bana öğretmeni sınıfa kimin evinde video var? Diye sormuş. (öğretmene bakın siz!) Yalnız o parmak kaldıramamış, utanmış. Benden gelirken bir video alıp getirmemi istedi. Alalım dedik. Cebimdeki TL miktarını yokladım. Bunu bozarsam alabilirim dedim. Bir dövizci bulmaya çıktım. Bir bezirgan dükkanı önünde, yolda bir tahta masa üzerinde sıralanmış her türlü para, uçmasın diye taşlarla bastırılmış, paralar arasında TL de gördüm. Ha bu TL alır deyip, yanaştım. Dükkan sahibi beni göz ucundan gördü, ama içerdeki hanım karısı mı işçisi mi bilemem onun ile bağıra, çağıra kavga ediyor. Gelmez. Sonradan öğrendim konuşmaları da öyle sesli imiş. Korktum. Bu sinir ile dışarı çıkar, paramı çaldı der ise, bizim kol gider, deyip ta karşı köşeye gidip durdum. Dövizci en nihayet dükkanının önüne geldi, bakınır beni arar. Gördü, el işareti ile beni çağırır. Yanına geldim. TL’leri gösterip, bozmak, dirhem almak istediğimi İngilizce söyledim. Benim TL’lere baktı “Laa” dedi. Aha TL satarsın deyip masadaki TL’leri işaret ettim. Israrımı görünce öyle bir kur söyledi ki elimden bedava alacak. Niçin diye sordum. Bana Arapça “kulli zaiyat” dedi Güldüm. Anladın mı diye çat, pat İngilizce sordu. İlk defa Arapça anladım dedim. Her halde oralarda bir Türk işçisinden almış, ta satsın TL’nin değeri %30-40 düşmüş. Arap haklı diye düşünmeden edemedin. TL artık öyle değil, görece istikrarlıdır. Ancak prestijini yıkmak kolay, yapmak zor, uzun istikrarını perçinleyecek bir devre ister. İşte şimdi onu da zedelemiş oldu. İşte bunu için zamanla ödenecek borçlar, alınacak alacaklar ya istikrarlı bir para birimi, ya da otomatik enflasyona endeksli faizle belirlenmekle adaletli olur. Globalleşen dünyada rant arayan sıcak para TL’nin değeri zamanla, gerçek değerinin (narrow parity kıyaslamasına göre) çok üzerinde seyretmesine olanak verildi. Halkımız, biz ekonomistlerin uyarmasına rağmen, düşük faiz dövizle borçlandı. Bundan da uzunca bir süre faydalandı. TL geliri arttı, ama dövizin değeri enflasyon farkına paralel artmadı. Bankalarda döviz mevduat hesabı tutanlar reel olarak kaybetti. TL olarak yüksek faizle tutanlar, devamlı kazandı. Balon, öyle veya şöyle patlayacaktı, patladı. Ekonomik realite ve adalet en nihayet yerini buldu. Buldu da ani ve gereğinden yüksek dozajda buldu. Bir parada panik, ilk etapta, onun değerini lüzumundan fazla düşürür. Sonra biraz geriye çekerek normal değerine oturtur. Ancak bu günlerde Türkiye içinde politik çalkantılar, yolsuzluk şaibeleri, hukukun üstünlüğüne darbe görüntüleri durulmadıkça, olayın ne zaman duracağını kestirmek zor olur.
Biz KKTC olarak ne yapabiliriz? Sakın ha kuru piyasa hilafına yasa ile sabitlemeyin. Üniversiteler harçlarını, ev sahipleri kira alacaklarını geçici bir süre kurun gerçek değerine yakın sabitlesin. Zaten buna rekabet ve alınamayan alacaklar mecbur kılacak. TL değerinde bu denli düşüş enflasyonu körükleyecek, alım gücünü düşürecek, piyasa bir o kadar daha daralacak. Bunu bir nebze gidermek için, acilen, ticaret erbabında kur farkı neticesi gerçekten yapılmayan kârların vergi dairesi tarafından gerçek kar hesaplaması üzerinden vergi alınması, hayat pahalılığının her iki ayda bir gerçek değeri üzerinden verilmeye başlatılması, asgari ücret yasal gerekçesi gibi yılda iki defa gözden geçirilmeli, pahalılık yaratan vergiler, harçlar düşürülüp ağırlık pahalılık yaratmayan, gelir dağılımını düzeltici olanlara verilmeli. Bütçede para yoksa, ki yoktur, TC cari bütçeye finansal destek verip, paranın boşuna, popülist harcamalara gideceğine KKTC’ye yalnız iki durumda hibe vermeli. Suçumuz olmayan ambargoların getirdiği maliyeti giderecek ve da bu gibi TL’nin değer yitirmesinin etkilerini gidermek durumunda.
Bunların dışında piyasa ile oynamayı denemeyin. Kaş yapayım derken göz çıkarırsınız. 1 KL=36 TL gibi!
