KKTC’de öteden beridir büyük ölçekli kayıt dışı bir ekonomi olduğu, bu durumun gerek bireysel gerekse işletmeler bazında vergi kaçağına neden olduğu söylenir durulur. KKTC’nin vergi düzeni son derecede düşük vergi toplama üzerine kurulu olsa sorun yok. Ya da kimilerinin zaman zaman yarı utangaç ifadelerle dillendirdikleri gibi KKTC tümüyle “serbest bölge” ilan edilse ve ekonomik düzen vergiden muaf olsa belki yine sorun yok ama durum öyle değil. En yetkili makamların ve ekonomistlerin ifade ettiklerine göre KKTC ekonomisinin %29’u kayıt dışı, vergi kaçağı oranı ise yüzde 50-60 civarında. Üstelik bu rakamlar Kıbrıs Türk Ticaret Odası (KTTO) kaynaklı.
Mevcut veriler üç yıl önceye, 2015 yılına ait; KTTO’nın hazırladığı “KKTC’de Kayıtdışı Ekonominin Ölçülmesi ve Eylem Planı” raporundan. Raporda kayıt dışılık ve vergi kaçağı üzerine çok dramatik rakamlar var. İşgücü piyasasında beş çalışandan birinin kayıt dışı olduğu ileri sürülüyor. Üstelik bu “kayıtsız işgücü” sanıldığı gibi sadece yabancı çalışanlardan oluşmuyor, %20 olan kayıt dışı işgücünün yarısını yabancılar, diğer yarısını yerli çalışanlar oluşturuyor. Vergi kaçakçılığının %48’i gelir vergisinde yaşanıyor; %21’iyse şirketlerde, kurumlar vergisinde.
KTTO’nın raporu bir durum tespiti yapıyor ve sonunda bir eylem planı ortaya koyuyor. Sanırsınız ki devlet bu durumdan çok rahatsız ve bir şeyler yapmak istiyor ancak ne yapabileceğini çok da bilmiyor. Birileri ortaya bir eylem planı koysa devlet ona sıkı sıkıya sarılacak ama öyle olmuyor.
Devletin Borç Durumu Vahim
KKTC’nin 2017 bütçesi 4 milyar 987 milyon TL. 2017 yılında öngörülen Gayrı Safi Milli Hasıla ise 13 milyar TL. Kişi başına düşen yıllık gelir ise 13 bin Dolar olarak hesaplanıyor. Ancak bu rakamlardan bir gelecek hesabı çıkarabilmek için devletin biriktirdiği borç rakamlarına da bakmak lazım. Bu durum resmi raporlarda şöyle ifade ediliyor: “2014 yılında toplam iç borç stoğu Gayrı Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH)nın %53,2’si seviyesinde gerçekleşerek 4.708,8 milyon TL’ye yükselmiştir. 2015 sonu itibarıyla iç borç stoğu GSYİH’nin %53,5’i seviyesinde 5.151,4 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Kamunun dış borç stoğuysa 2014 yılında GSYİH’nin %95,4’ü düzeyinde 8.455 milyon TL seviyesine yükselmiştir. 2015 sonu itibarıyla ise dış borç stoku GSYİH’nin %113,1’i seviyesinde 10.899 milyon TL olarak gerçekleşmiştir.”
Bu rakamlar biraz basitleştirilerek daha anlaşılır hale getirilirse; devletin bütçesinin dört katı kadar borcu olduğu anlaşılıyor. Bu borcun 1/4’ü -yani bütçesinin tamamı kadarı- içe, 3/4’ü ise –bütçesinin 3 katı kadarı – dışa yani Türkiye’ye yöneliktir. Bu rakamlar son yıllarda özellikle Avrupa Birliği kapsamı içinde kötü ekonomik göstergelere sahip olup iflaslarını ilan etmeye zorlanan ülkelerin performansından çok daha kötüdür.
Şimdi birileri çıkıp KKTC ekonomisinin daha farklı göstergelerini ileri sürüp “KKTC ekonomisi dinamiktir bu sorunun üstesinden gelebilir” diyebilir. O zaman daha farklı bir göstergeye, banka mevduat hesaplarının büyüklüğüne ve vadelerine bakalım.
KKTC Merkez Bankası’nın Nisan 2017 verilerine göre bankalarda birikmiş mevduat miktarı toplamı 17 milyar 934 695 milyon TL. Bu sayı oldukça iyi, KKTC’yi “kişi başına düşen tasarruf” sıralamasında uluslar arası endekste iyi bir yerlere çıkarabilir. Ancak gelin görün ki bu mevduatın bankalardaki yatırım vadelerine bakıldığı zaman ortaya düşündürücü, vahim bir tablo çıkıyor. Yaklaşık 18 milyar liralık bu mevduatın %14,6’sı vadesiz hesaplarda tutuluyor. Mevduatların %52,6’sı bir aylık, %19,7’si ise üç aylık vadede tutuluyor. Bu üç vade grubunun bankalardaki mevduat toplamı içindeki payı %86,9. Bu durum, dünyada örneğine çok az rastlanabilecek türden. Tasarrufların bankalarda kısa süreli tutulmaları, ekonominin istikrarına ve özellikle yürürlükteki geçerli para birimine yönelik olarak duyulan güvensizliğin bir sonucu. Siyasetin ve ekonominin seyri ile kullanımdaki Türk Lirası’nın diğer para birimlerine kıyasla hangi yönde değer edeceğinin belirsizliği tasarruf sahiplerinde güvensizliğe neden oluyor.
Bankalar Vadesiz Mevduatları Ne Yapar?
Kasasındaki mevduat toplamının %72’si vadesiz ya da bir ay süreli olan bir banka, elindeki parayı ne yapar? Geniş çaplı ve uzun vadeli bir kredilendirmeye; yani yatırımcı alanlara yönelemeyeceği için kısa vadeli tüketici kredilerine yönelir. Her banka herkese bir kredi kartı vererek kısa ve orta vadeli alış-verişi teşvik ederek elinde birikmiş parayı dağıtmaya ve kısa vadede kar elde etmeye yönelir. Vade farkı veya gününde ödenmeyen borçlar üzerinden uygulayacağı yüksek faizlerle veya tüketicilerden elde edeceği karla işletmeler günü kurtarmaya çalışır. KKTC’de ödeme aracı olarak kredi kartı kullanımının bütün içindeki payı hakkında resmi bir veri olmamakla beraber bu oranın %70 civarında olduğu tahmin ediliyor. Bankacılık sistemi, yaygın bir ödeme aracı olarak kredi kartlarından maksimum yarar elde etmeye yönelik olarak hatırı sayılır ölçülerde tanıtıcı ve cezbedici faaliyetler yaparlar.
Güney Kıbrıs’ta Tek Bir Pos Cihazıyla Etkin Bir Gözetleme Var
Güney Kıbrıs’ta bir kart kullanıcısı hangi banka ile çalışırsa çalışsın veya hangi kartı kullanırsa kullansın kredi kartını işleme sokacağı pos cihazı sadece bir tanedir. Diğer bir deyişle bankaların tümü tek bir pos cihazı üzerinden işlem yürütebiliyorlar. Bu durum yasal bir zorunluluktur. JCC isimli bu kurum, kredi kartı kullanımının gerek bankalar gerekse kamu tarafından düzenlenmesi, kayıt altına alınması ve izlenmesi görevini sürdürmektedir. Bu sayede bankaların sahip olduğu kredi kartları kullanımı bir merkez üzerinden sürdürülürken, bu durum maliyeye her bir bankanın ve tüketicinin teker teker izlenmesi olanağını verir.
KKTC’de ise altı yerel bankanın ortak iştirakıyla oluşturulan -Cartplus hariç- her bir bankanın kendine ait bir kartı ve pos cihazı bulunmaktadır. Bu kartların her biri, merkezi İstanbul’da bulunan Bankalararası Kart Merkezi’yle (BKM) bağlantılıdır. Bankaların birbirleriyle veya kart kullanıcılarıyla olan alacak-verecek hesaplamaları bu merkez üzerinden yürütülmektedir. Böyle bir durumda, devletin her bir vergi mükellefini yaptığı harcamalar üzerinden izleme ve varsa yanıltıcı gelir beyanı veya beyan edilen gelirler üzerinde harcama olup olmadığını denetleme imkânı yoktur. Devletin yapabildiği tek şey, soruşturma açtığı bir mükellef hakkında banka bilgilerine başvurma ve bilgi alma ile sınırlıdır. Sonuç olarak KKTC Maliyesinin, kredi kartı kullanım oranı %70’lere çıkmış olsa dahi her bir vergi mükellefinin gelir-gider beyanlarını kredi kartları üzerinden izleme imkânı yoktur. Gelir vergisi üzerinden yaşanan kaçağın önemli bir bölümü bu ayrıntıda saklıdır.
Faturalı POS cihazı ve E-Devlet
Türkiye’de bir süredir kredi kartlarından para tahsil etmek için kullanılan POS cihazlarından satın alınan mal veya hizmetin faturası da yazdırılmaktadır aynı zamanda. Bu cihazla önce çok pratik bir yöntemle kişiye özel bir fatura çıkarılmakta sonra da faturadaki tutar kredi kartından tahsil edilmektedir. Bu yöntem, işletmelerin hizmetlerine karşılık fatura yazmamak suretiyle gelirlerini gizleme ve vergiden kaçınma fırsatçılığına son vermektedir.
Tüketicilerin kredi kartıyla yaptıkları her bir harcama doğrudan kayıt altına alınmakta böylelikle vergi kaçakçılığının önüne geçilmektedir. Ancak bu konuda ne KKTC hükümetleri ne de ikili ekonomik anlaşmalarla her konuda bir direktif yazma heveslisi TC hükümetleri adım atma gereği duymamaktadırlar. Dahası, KKTC’deki bütün yaşamı kayıt altına alacak ve ekonomi, sosyal yaşam ve siyasetin verilere dayandırılmasını zorlayacak E-Devlet uygulaması bir türlü hayata geçirilememektedir. KKTC’de E-Devlet uygulamasına geçiş için 10 yılda yürütüldüğü ileri sürülen çalışmaların toplamı bir arpa boyunu geçememiştir. Öyle anlaşılıyor ki para isterken ve talimat alırken KKTC hükümetleriyle para verirken ve KKTC’yi de kendilerinin yönettiği imajını çizen TC hükümetleri bu durumdan çok da rahatsız değiller. Herkes rolünü çok sevmiş ve benimsemiş görünüyor.
