Kıbrıs’ta yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimlerine az bir zaman kaldı. Adaylardan ikisi gönüllü olarak mal ve borç bildiriminde bulunurken diğer ikisi bulunmadı. Hâlbuki adayların mal ve borç bildiriminde bulunması son derece önemli ve üzerinde durulması gereken bir konu.
* * *
Normal yerlerde, seçilmiş politikacılar hesap verebilirlik ve şeffaflık adına görevlerine başlamadan önce borç ve mal bildirimi yapar, görevde oldukları sürece de her yıl kazançlarını, harcamalarını ve ne kadar vergi ödediklerini gösteren belgeleri isteyen herkesin görebileceği bir yere koyar. Son derece önemli olmasına rağmen Kıbrıs’ta pek de dikkat edilmeyen bu konuda, 2009 ve 2011 yıllarında bu köşede yayınladığım bir yazımı bu vesileyle bir kez daha sizlerle paylaşıyorum.
* * *
Bundan üç yıl önce Dünya Bankası’nda mal ve borç bildirimi yasaları ve yolsuzluk üzerine bir çalışma yapmıştık. Dünya Bankası diğer ülkelerin deneyimlerine dayanarak “yüksek borçlu ülkelere” bu konuda yapacakları reformlar konusunda tavsiyelerde bulunmak istiyordu. Yasanın hangi boyutunun önemli olduğunu anlamak için 47 ülkenin yasalarının haritasını çıkarıp, yasaların kapsamı ve uygulanmasındaki yöntemlerin yolsuzluğu önleme ve azaltmada nasıl etkili veya etkisiz olduklarını analiz etmiştik. (Yaptığımız bu çalışmanın detaylı bulguları Dünya Bankası web sayfasında; özeti ise Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün (Transparency International) 2006 Yıllık Raporu’nun 325-328’inci sayfalarında var.) Dünya Bankasındaki bu çalışmayı gözden geçirdikten sonra Kıbrıs’ta bir süre önce uygulamaya konan mal bildirimi yasasının bir değerlendirmesini yaptım. Gördüklerim aşağıdaki gibi.
* * *
Çalışmada ilk olarak, incelediğimiz 47 ülkenin mal ve borç bildirimi yasalarını karşılaştırılabilir bir hale dönüştürmüştük. Banka’daki hukuk, kamu sektör idaresi ve yönetim uzmanları ile yaptığımız ön görüşmeler sonunda her yasayı yedi değişik boyutta incelemeye karar vermiştik. Bunlar sırasıyla yasanın (1) geçmişi ve Anayasa’dan dolayı zorunlu olup olmadığı, (2) bildirimlerin kimleri kapsadığı, (3) bildirimlerin ne zaman ve hangi sıklıkla yapıldığı, (4) bildirimlerde nelerin rapor edildiği, (5) bildirimlerin nasıl bir işleme tabii tutulduğu, (6) suç işleyenlerin nasıl cezalandırıldığı ve (7) bildirimlerin kamunun bilgisine açık olup olmadığı.
* * *
İkinci olarak, bu boyutlardan hangilerinin yolsuzlukla ilişkili olduğunu hangilerinin olmadığını anlamaya çalışmıştık. Bunu yaparken de önce, haritasını çıkardığımız 47 ülkeden Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün yolsuzluk indeksi olan 37 tanesini 4 gruba ayırmıştık. En yüksek skorluları “en çok yolsuzluk olan” ve en düşük skorluları da “en az yolsuzluk olan” gruplar olarak kategorize etmiştik. Sonra da, bu iki grupta olan ülkeleri karşılaştırıp, bildirim yasaları arasında farklılıklar olup olmadığını görmeye çalışmıştık.
Bu tablodan çıkarılması gereken dersler şunlar: Mal bildirim yasalarının yolsuzluğu önlemede efektif hale gelmesi zaman alıyor; yasalarını daha erken uygulamaya koyan ülkelerde yolsuzluk daha düşük. Yasaları güncelleştirme de önemli. Bunlara ek olarak yolsuzluğun az olduğu ülkelerde daha sık görülen uygulamalar da var: Göreve başlarken ve ondan sonraki her yıl bildirim yapılması; aile üyelerinin varlıklarının da beyan edilmesi; bildirimlerin doğruluğunun saptanması; bildirimlerin kamunun istediğinde görebileceği bir yere konması ve yasaya uymayanların cezalandırılması.
Şekilde de görüldüğü gibi, bunlardan bazılarının aynı yasada bulunması yolsuzluğun az olmasıyla daha güçlü bir şekilde bağlantılıdır: doğruluğunun saptanmasına ek olarak kamunun bilgisine açık olması (ve yine bunun gibi bildirimlerin doğruluğunun saptanmasına ek olarak çok iyi bir kaydının tutulması ve kamunun bilgisine açık olmasına ek olarak yasaya uymayanların cezalandırılması).
* * *
Tablonun son kolonunda bir süre önce Kıbrıs’ta geçen 89-2008 Numaralı “Mal Bildiriminde Bulunulması” yasasını tasnif ettim. Ne yazık ki, Kıbrıs’taki yasa kimlerin kapsanması ve uymayanların cezalandırılması dışında önemli olan diğer dört konuda—bildirimlerin (1) işe başlayabilmek için zorunlu tutulması, (2) her yıl yenilenmesi, (3) doğruluk ve tutarlılığının denetlenmesi ve (4) kamunun erişmesine açık olması—yolsuzluğun düşük olduğu ülkelerdeki pratikten uzak. Bildirimin sadece mallarla kısıtlanmış olması ve borçları neredeyse hiç kapsamaması da diğer büyük bir engel. Yine de yasanın uygulanmaya konmuş olması önemli. Zaten uygulamaya koyan irade sağlam ise ve bu konuda ciddiyse, mevcut yasa bir süre uygulandıktan sonra gözden geçirilip daha etkin hale getirilebilir.
* * *
Yeni hükümetin iş başına geldiği, bakanların, müsteşarların, müdürlerin atandığı bu dönemde, mevcut yasanın daha etkin hale getirilmesinden de önemli olan bildirimlerin ne derecede yapılıp yapılmayacağı. Daha da önemlisi, Kıbrıs’ta kamunun daha iyi bir şekilde çalıştığını görmek isteyen basın ve sivil toplum örgütlerinin bu mal bildirim formlarının doldurulup doldurulmadığını takip etmeleri olacaktır.
