Küresel İklim Değişikliği ve İnsan – 2
Değerli Poli dergisi okuyucuları, geçen yazımızda iklimlerin İnsan kaynaklı olmadan da doğanın kendi dinamiklerini kullanarak değiştirdiğinden bahsettik. İklim değişikliklerine neden olan yörüngesel hareketlere ve Güneş lekelerinin küresel iklime olan etkilerine değindik. Bu yazımızda iklimin kısa bir tarihine göz atacağız ve geçmiş iklim koşullarını değerlendireceğiz.
Dünyamız üzerindeki iklim koşulları çok değişken olmuştur. Sayısız küresel ısınmalar ve soğumalar Dünya üzerindeki canlıları etkilemiş, bir döneme damgasını vuran canlı türleri geride sadece fosilleri kalacak şekilde Dünya üzerinden silinmiştir. Gelin önce Dünyanın jeolojik zaman çizelgesine bir göz atalım. Şekil 1’i incelediğimizde Dünya jeolojik tarihinin, iki devire ayrıldığını görürüz. Dünya üzerinde herhangi bir canlı yaşamının olmadığı 545 milyon yıl ile 4,7 milyar yıl arası döneme Kambriyen öncesi (Prekambriyen) dönem denmektedir. Doğru anladınız, Dünya üzerinde hiç bir canlı yaşamının olmadığı 4,2 milyar yıllık bir dönem vardır. Günümüzden 545 milyon yıl önce Dünya üzerinde canlı yaşamı başlamış, bu devire ise Fanerozoik devir denmiştir. Şekil 1’deki her; Zaman, Dönem ve Bölüm’ün kendine has özellikleri vardır ve buna göre sınıflandırılmıştır. Hepimizin bildiği dinozor filmi Jurassic Park adını dinozorların Dünyanın hakimi olduğu Mezozoik Zaman’nın Jura döneminden almıştır. Mezozoik döneminde Dünyamızın hakim gücü olan Dinozorlar, Kretase sonunda meydana gelen büyük toplu yok olmada Dünya tarihinden silinmiş ve yerini Senozoik’de memelilere bıkamıştır. Benzer şekilde Karbonifer dönemi de adını o döneme damgasını vuran Ağaçlardan almıştır. Günümüz Kömür yatakları Karbonifer dönemi boyunca yaşamış olan kudretli ağaçların fosilleri olarak oluşmuştur. Karbon yatakları bu dönemde oluştuğundan dolayı döneme Karbonifer adı verilmiştir. Her bir Zamanın, Dönemin ve Bölümün hakim bir canlısı olmuştur. Jeolojik zaman cetvelini daha sonraki yazı dizilerimizde detaylandıracağız, asıl konumuz olan iklim tarihine geri dönelim.
,
Geçmişe ait iklim verileri deniz, kara ve buzullarda yapılan sondajlardan , kireçtaşı mağaralarındaki sarkıt ve dikitlerinden elde edilen veriler ile tayin edilir. Geçmişte olduğu gibi bugün de Dünya üzerindeki tüm koşullar okyanuslarda, göllerde, buzullarda, mağaralarda, yaşayan tüm canlıların kemiklerinde, kavkılarında kaydedilmektedir. Okumasını ve araştırmasını bilen gözler bu verileri bulur, tercüme eder ve Dünyanın geçmişi hakkında bilgi sahibi olur.
Günümüze göre çok daha sıcak bir iklim ortamına sahip olan Dünyamızda beş büyük buzullaşma dönemi olduğu bilinmektedir. Bu dönemler, sırasıyla, Huronian, Cryogenian, Geç Ordovisyen, Geç Karbonifer ve son olarak da Kuvaterner’de gerçekleşen buzullaşmalardır. Şekil 2 de bu beş buzullaşma dönemini inceleyelim. Burada ortadaki düz mavi çizgi günümüzü temsil etmektedir. Kırmızı çizgi ise geçmiş dönem sıcaklıklarındaki değişimi ölçeksiz olarak göstermektedir. Buzullaşma zamanlarını şekil 1’den takip edebiliriz.
Şimdi gelin bu buzullaşma dönemlerine kısaca bir göz atalım. Birinci buzullaşma olan Huronian buzullaşması takriben 2,2 milyar yıl önce meydana gelmiştir. Bu dönemin kalıntılarını Kuzey Amerika’daki Büyük Göller yöresi ile Avustralya’nın Batı kesimlerinde gözlemlenen tillit olarak bilinen taşlaşmış çok kalın buzul çökellerinde bulunmuştur.
Yerkürenin geçirdiği en uzun ve en sert buzullaşma dönemi Cryogenian buzullaşmasıdır. 800 ile 630 milyon yıl öncesini etkileyen bu dönem prekambriyenin sonunda etkili olmuştur. Kartopu Dünya da denilen bu dönemde ekvatorlar da dahil olmak üzere tüm yerküre buzullarla kaplanmıştır. Bu dönemden volkanik patlamalar sonucu atmosferede zenginleşen karbondioksit gibi sera gazlarının etkisi ile buzulların eridiği ve günümüz koşullarına benzeyen bir iklim döneme girildiği görülmektedir. Buzullaşmanın hemen ardından kambriyen patlaması denilen canlı yaşamının çok büyük bir hızla çeşitlendiği adeta patladığı kambriyen dönemine girilmiştir.
Üçüncü büyük buzullaşma dönemi ise Geç Ordovisiyen buzullaşmasıdır. Huronian ve Cryrogenian buzullaşmaları Prekambriyen dönemde meydana gelmiştir, dolayısıyla canlı yaşamı üzerine direkt etkileri olmamıştır. Ancak bu iki buzullaşmanın ardından meydana gelen üç buzul dönem Fanerozoikte meydana gelmiştir ve dünya üzerindeki canlı yaşamını doğrudan etkilemiştir. Üçüncü buzullaşma döneminde kıtaların hepsi bir aradaydı. Afrikanın merkezde olduğu bu dönemde süper kıta Gondwana günümüzden takriben 440-460 milyon yıl önce oluşmuştu. Haritalara bakan herkes Güney Amerika kıtasının Afrika kıtasına puzzle gibi oturduğunu fark etmiştir. Bunu gibi tüm kıtaların bir arada olduğu dönemler olmuştur. Kıta hareketlerini daha sonraki yazı dizilerimizde ele alacağız. Bu dönemde okyanus akıntıları değişmiş ve suyun önemli bir bölümü karalar üzerinde buzul olarak depolanmıştır. Deniz seviyeleri 160 metre geriye çekilmiş bunun neticesinde kıtalar üzerinde çok şiddetli aşınmalar meydana gelmiştir. Bu değişimlere ayak uyduramayan Ordovisiyen canlıları toplu olarak yok olmuşlardır.
Dördüncü büyük buzullaşma dönemi ise geç Karbonifer döneminde meydana gelen Karoo buzullaşmasıdır. Devoniyen döneminde denizlerde başlayan yaşam karalarda da gelişmiştir. Özellikle karasal bitkilerin hüküm sürdüğü bu dönemde fotosentez ile atmosferdeki karbondioksit seviyesi düşmüş, oksijen seviyesi artmıştır. Sera gazlarının atmosferde bitkiler vasitası ile azaltılması, geçen yazımızda bahsettiğimiz Milankovicth döngülerinin de yardımı ile yeni bir buzul çağı kaçınılmaz kılmıştır.
Dördüncü buzullaşma döneminden sonra Mesozoik döneminde 250 ile 2,8 milyon yıl öncesinde , yani dinozorlar devrinde sıcaklıklar artarak iklim daha durağan hale gelmiştir. Zaman zaman soğuk dönemler görülsede küresel anlamda büyük bir buzullaşma olmamıştır. Triyas döneminde kıtaların iç kısımları çok kurak ve çöllerle kaplı, sıcaklıkların ise günümüze kıyasla 10 derece daha yüksektir. Jura döneminde volkanik aktiviteler artmış, volkanlardan atmosfere yayılan sera gazları nedeni ile kretase döneminde yüzey sıcaklıkları ortalama 27-28 derece olmuştur. Bu döneme kretase termal optimumu denilmektedir. Isınma Senozoik boyunca devam etmiş Eosende maximuma ulaşmıştır. Bu dönemde kutuplar da dahil olmak üzere dünya üzerinde hiç buzul kalmamıştır. Evet, gördüğünüz üzere Dünyamızda doğal bir küresel ısınma meydana gelmiştir.
Miyosende kuzey ve güney Amerika birleşmiştir. Atlas okyanusu ve büyük okyanus birbirinden ayrılmıştır. Bu durum hepimizin bildiği Gulf Stream deniz akıntısını güçlendirmiş ve günümüzde de etkisini sürdüren beşinci buzul dönemi olan Kuvarterner buzullaşma dönemine girilmiştir.2,58 milyon yıl ile günümüz arasındaki bu dönemde Milankovitch döngülerinin de etkisi ile 41 bin ve 100 bin yıllık periyotlarla tam 21 kez buzul dönem ve ara buzul dönem meydana gelmiştir.
Şimdi gelin günümüz ile 450 bin yıl arası dönemi inceleyelim. Şekil 3 bize Antarktikada yapılan Epica ve Vostok sonrajlarından elde edilen verileri göstermektedir. Würm buzul dönemini incelediğimizde iki önemli buzul dönem görülmektedir. Würm 1; 71 bin yıl önce, Würm 2 ise 24 bin yıl önce meydana gelmiştir. 24 bin yıl önceki son buzul maksimumunun izleri Türkiye’de belirgin şekilde görülmektedir.
Şekil 4’de Ege bölgesindeki Sandras dağından alınan bu fotoğraf son buzul dönemden kalan Kartal Gölünü, yamaçlarda birikmiş olan irili ufaklı taşlar ise moren adı verilen buzulların erimesi sırasında meydana gelen oluşumları göstermektedir.
Bu ayki yazımızda Dünya tarihi boyunca meydana gelen iklim koşullarına genel olarak değindik. İklimlerin insan faktörü olmadan bu denli değişiklik göstermesi bu yazıyı okuyan pek çok kişiyi muhakkak şaşırtacaktır. Gelecek ayki yazımızda son 21 bin yılın detaylı incelemesini, iklimler üzerindeki insan faktörünü, günümüz koşullarını ve gelecekte bizleri, çocuklarımızı nelerin beklediğine dair değerlendirmelerimizi yapacağız.
Üçüncü büyük buzullaşma dönemi ise Geç Ordovisiyen buzullaşmasıdır. Huronian ve Cryrogenian buzullaşmaları Prekambriyen dönemde meydana gelmiştir, dolayısıyla canlı yaşamı üzerine direkt etkileri olmamıştır. Ancak bu iki buzullaşmanın ardından meydana gelen üç buzul dönem Fanerozoikte meydana gelmiştir ve dünya üzerindeki canlı yaşamını doğrudan etkilemiştir. Üçüncü buzullaşma döneminde kıtaların hepsi bir aradaydı. Afrikanın merkezde olduğu bu dönemde süper kıta Gondwana günümüzden takriben 440-460 milyon yıl önce oluşmuştu. Haritalara bakan herkes Güney Amerika kıtasının Afrika kıtasına puzzle gibi oturduğunu fark etmiştir. Bunu gibi tüm kıtaların bir arada olduğu dönemler olmuştur. Kıta hareketlerini daha sonraki yazı dizilerimizde ele alacağız. Bu dönemde okyanus akıntıları değişmiş ve suyun önemli bir bölümü karalar üzerinde buzul olarak depolanmıştır. Deniz seviyeleri 160 metre geriye çekilmiş bunun neticesinde kıtalar üzerinde çok şiddetli aşınmalar meydana gelmiştir. Bu değişimlere ayak uyduramayan Ordovisiyen canlıları toplu olarak yok olmuşlardır.
Dördüncü büyük buzullaşma dönemi ise geç Karbonifer döneminde meydana gelen Karoo buzullaşmasıdır. Devoniyen döneminde denizlerde başlayan yaşam karalarda da gelişmiştir. Özellikle karasal bitkilerin hüküm sürdüğü bu dönemde fotosentez ile atmosferdeki karbondioksit seviyesi düşmüş, oksijen seviyesi artmıştır. Sera gazlarının atmosferde bitkiler vasitası ile azaltılması, geçen yazımızda bahsettiğimiz Milankovicth döngülerinin de yardımı ile yeni bir buzul çağı kaçınılmaz kılmıştır.
Dördüncü buzullaşma döneminden sonra Mesozoik döneminde 250 ile 2,8 milyon yıl öncesinde , yani dinozorlar devrinde sıcaklıklar artarak iklim daha durağan hale gelmiştir. Zaman zaman soğuk dönemler görülsede küresel anlamda büyük bir buzullaşma olmamıştır. Triyas döneminde kıtaların iç kısımları çok kurak ve çöllerle kaplı, sıcaklıkların ise günümüze kıyasla 10 derece daha yüksektir. Jura döneminde volkanik aktiviteler artmış, volkanlardan atmosfere yayılan sera gazları nedeni ile kretase döneminde yüzey sıcaklıkları ortalama 27-28 derece olmuştur. Bu döneme kretase termal optimumu denilmektedir. Isınma Senozoik boyunca devam etmiş Eosende maximuma ulaşmıştır. Bu dönemde kutuplar da dahil olmak üzere dünya üzerinde hiç buzul kalmamıştır. Evet, gördüğünüz üzere Dünyamızda doğal bir küresel ısınma meydana gelmiştir.
Miyosende kuzey ve güney Amerika birleşmiştir. Atlas okyanusu ve büyük okyanus birbirinden ayrılmıştır. Bu durum hepimizin bildiği Gulf Stream deniz akıntısını güçlendirmiş ve günümüzde de etkisini sürdüren beşinci buzul dönemi olan Kuvarterner buzullaşma dönemine girilmiştir.2,58 milyon yıl ile günümüz arasındaki bu dönemde Milankovitch döngülerinin de etkisi ile 41 bin ve 100 bin yıllık periyotlarla tam 21 kez buzul dönem ve ara buzul dönem meydana gelmiştir.
Şimdi gelin günümüz ile 450 bin yıl arası dönemi inceleyelim. Şekil 3 bize Antarktikada yapılan Epica ve Vostok sonrajlarından elde edilen verileri göstermektedir. Würm buzul dönemini incelediğimizde iki önemli buzul dönem görülmektedir. Würm 1; 71 bin yıl önce, Würm 2 ise 24 bin yıl önce meydana gelmiştir. 24 bin yıl önceki son buzul maksimumunun izleri Türkiye’de belirgin şekilde görülmektedir.
Şekil 4’de Ege bölgesindeki Sandras dağından alınan bu fotoğraf son buzul dönemden kalan Kartal Gölünü, yamaçlarda birikmiş olan irili ufaklı taşlar ise moren adı verilen buzulların erimesi sırasında meydana gelen oluşumları göstermektedir.
Bu ayki yazımızda Dünya tarihi boyunca meydana gelen iklim koşullarına genel olarak değindik. İklimlerin insan faktörü olmadan bu denli değişiklik göstermesi bu yazıyı okuyan pek çok kişiyi muhakkak şaşırtacaktır. Gelecek ayki yazımızda son 21 bin yılın detaylı incelemesini, iklimler üzerindeki insan faktörünü, günümüz koşullarını ve gelecekte bizleri, çocuklarımızı nelerin beklediğine dair değerlendirmelerimizi yapacağız.
Kaynaklar
Turkiye’de iklim Degişikligi ve Sürdürülebilir Enerji, istanbul, ENiVA-Enerji ve iklim Degişikligi Vakfı, 145 s
Barış Hiçsönmez
