Önsöz
1991 yılında Londra Toplum Postası’nda çalıştığım dönemde başlamış bulunduğum bu çalışmayı sonlandırmak için girişimlerde bulunurken diğer yandan da yayına yeni başlayan gazeteleri bu çalışmaya eklemeye çalıştım. Bu güne kadar birçok araştırmacımız bu konuda benden bilgi istedi. Bu araştırmacılar listesinde gazetecilerden tutun da üniversitelerde çalışma yapan öğrencilere kadar isimler yer almaktadır. Kuzey Kıbrıs’tan değerli yazarlarımızdan birinin bu konuyla ilgili çalışma yaptığınıi aynı şekilde Londra’da kitap çalışmasını tamamlamak üzere olan bir gazeteci arkadaşım yardım talebinde bulundular. Bu durumda, İngiltere’de yayınlanmış Türkçe gazeteler konusunda elimde ne varsa ortaya koymam, bu konuda çalışma yapmak isteyen araştırmacılarımıza katkı açısından benim için çok önem taşımaktadır. 1991 yılından itibaren yayınlanmış bazı gazetelerin yayınlanmasında ya emeğim geçmiş veya bu gazetelerin kopyaları tek bende bulunmaktadır. Bu bilgileri kendime saklamak ve geleceğe ulaştırmamak sanırım yanlış bir davranış olur.
Başta British Library (Britanya Kütüphanesi) olmak üzere, gazete yayıncıları, bazı dostların arşivleri ve benim oluşturduğum arşivden yararlanarak toplayabildiğim tüm önemli bilgileri bu çalışmada biraraya getirmeye çalıştım. Bu çalışmayı yayınlamak birkaç açıdan toplumsal bir sorumluluk oldu. Bunun birinci nedeni; bu çalışmadaki bazı gazetelerin tek örneklerinin sadece benim arşivimde olmasıdır. Ne yazık ki yayıncılarımızın bir bölümü yayınladıkları gazetelerin bir kopyasını bile günümüze ulaştıramamışlardır. Bir diğer yayınlama gerekçesi de 1967 yılından günümüze kadar olan dönem içinde bu konuda araştırma yapma imkanları daha sınırlıdır. Bu dönem gazetelerimizi kütüphanelerde bulmak mümkün değildir. Bu çalışma daha çok yaşadığımız elli yılı kapsayan ilk çalışmadır.
İngiltere’de yayınlanan Türkçe gazeteleri ele aldığımız bu çalışmayı dört bölüme ayırmayı uygun gördük.
Birinci bölümde, 1867-1902 yılları arasında Osmanlı dilinde yayınlanan ve Osmanlı İmparatorluğu’na yönelik yayın yapan 14 gazeteyi ele alıp inceleyeceğiz.
İkinci bölümde, 1916-1940 yılları arasında Britanya Hükümeti tarafından yayınlanan 3 yayını ele alacağız.
Son olarak ele alacağımız 1959’dan günümüze olan dönemi kapsayan iki bölümde toplumsal, yani İngiltere’de yaşayan Türklerin yaşamlarına yönelik yayın yapmış veya yapmakta olan ellİnin üzerınde yayını inceleyeceğiz Gazete olmayan yayınları (haber bülteni, broşür, dergi vs.) bu bölümün sonunda gözden geçireceğiz
Giriş
Türkiye dışında yayınlanan gazetelerin önemli bir bölümünü oluşturan İngiltere’deki Türkçe gazeteleri konusunda en sağlıklı araştırmayı şüphesizdir ki Profesör Cavit Orhan Tütengil yapmıştır.
Profesör Cavit Orhan Tütengil
1969 yılında yayınlanan “Yeni Osmanlılar’dan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği” kitabından yararlandığım Sayın Tütengil’i saygı ile anarken, 7 kasım 1979 yılında çalıştığı üniversiteye otobüsle giderken, Levent’te 4 sağcı terörist tarafından çapraz ateşle öldürülmüş ve bu cinayet faili meçhul olarak Türkiye’deki yüz kızartıcı cinayetlerden biri olarak günümüze kadar gelmiştir.
Tütengil, 1867-1967 dönemini kapsayan bir asrın incelemesini, “Yeni Osmanlılar’dan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği” adı altında yayınlamıştır. Bu kitabın giriş bölümünde, “Türkiye dışı Türk Gazeteciliği” fikir tarihimizin üzerinde yeteriyle durulmamış alanlardan biridir ” diyerek başlıyor. Bu, doğru bir teşhistir. Bugün Avrupada milyonlarca Türkçe konuşan nüfus olduğu için doğal olarak Türkçe basın ve yayn faaliyetleri de yoğundur. 1960 öncesinde Avrupa’da Türkçe yayınları araştırmak ve yerel gereksinim sonucu mu yoksa dış ülkelerde yayınlayıp Anadolu’ya gönderilmek için mi yayınlandılar sorusunu cevaplayıp bu konuyu aydınlatmak gerekir.
Türkiye dışı Türk gazeteciliği derken, Osmanlı İmparatorluğu döneminde yayınlanmış olan yayınlar söz konusu olduğunda, Türk hakimiyeti altına girmemiş ve Türkçe gazetelerin yayınlandığı İngiltere, Fransa, İsviçre, Belçika gibi ülkeleri kastediyoruz. İngiltere, “Türkiye Dışı Türk Gazeteciliği” açısından önemli bir yere sahiptir. 1867’de yayına giren “Muhbir” Türkiye dışında yayınlanan ilk Türkçe gazetedir. Geniş bir zaman dilimini kapsayan bir dönemde yayınlanan Türkçe gazetelerin sayısı oldukca yüksektir.
Şüphesiz ki gazete ile basımevi arasında doğrudan bir ilişki vardır. Gazete konusunda bilgilere geçmeden önce tarihsel olarak basımevini ele almak ve bazı kıyaslamalar yapmakta yarar vardır. İlk basımevi (matbaa), Gütenberg tarafından 1440 yılında kurulmuştur. İngiltere’ye ise bundan 21 yıl sonra William Coxton tarafından Westminster’de (Londra’da) kurulmuştur. Bu, basımevinin İngiltere’ye, Avrupa’nın en az yetmiş şehrinde basımevi kurulduktan sonra geldiğini gösterir. Colin Clair’in verdiği bilgiler arasında, basımevi icat edildikten 50 yıl sonra bile tümü Londra’da olan ve yabancılara ait olan sadece 3 matbaa oluşu yer alır. Londra dışında ilk matbaa 1485’te Oxford’da kurulur (1). İngiltere’de ilk gazete olarak, 1-7 Şubat 1665 tarihli tek yaprak ve iki sayfa olarak yayınlanan “The London Gazette”dir. Fransa’da ilk gazete 1631 ve Türkiye’de yayınlanan ilk gazete ise 1831 tarihlidir.
Matbaa bazında tarihler ele alındığında, Osmanlı toprakları içinde yer alan azınlıklardan Yahudiler 1494, Ermeniler 1567 ve Rumlar ise 1627 tarihinde matbaaya kavuşmuşlardır. İbrahim Müteferikka’nın kurduğu basımevi ile Rumlar arasındaki zaman dilimi 100 yılı bulur. Matbaanın Osmanlı sınırları içinde kuruluşu geç de olsa gazetecilik hızlı bir gelişme göstermiştir.
2000’li yıllara gelindiğinde Büyük Britanya sınırları içinde 21 ulusal gazetenin yayınlandığını görürüz. Bunlanran 11’i Pazartesi-Cumartesi günleri arasında ve 10’u da sadece Pazar günleri yayınlanır. Bunların en büyüğü “News of The World” (2013 yılında kapatılıp Sun on Sunday olarak yayınlanmaya başlanmıştır) olup tirajı 4 milyon 774 bin ve en küçüğü de “Sunday Sport” olup tirajı 269 bindir. Günlük yayınlanan gazetelerin avaraj tirajı 14 milyon ve haftalık yayınlanan Pazar gazetelerinin tirajı ise 16 milyona yakındır. Yani toplam olarak yayınlanan gazetelerin tirajı 30 milyonun üzerindedir (2).
Yine 2000’li yıllarda Türkiye’de yayınlanan 21 ulusal gazetenin günlük tirajı 4 milyonun üzerindedir. Haftanın yedi günü yayınlanan bu gazeteler arasında en yüksek günlük tirajı Sabah gazetesi elinde tutmakta ve 685 bin dolaylarında seyretmektedir. Nüfus oranına göre Türkiye’de her bin kişiden 72’sine bir gazete düşmektedir. Bu yıllarda İternette yayınlanan gazetelerin okuyucu sayısı bu oaranı etkilemeye başlar.
Günümüzde İngiltere’de nüfusun yüzde kırkı dolayında bir oaranın günlük gazeteleri takip ettiği The Guardian gazetesinin verilerinde belirtilmektedir. Türkiye’de ise bugün yayınlanan 38 ulusal gazetenin toplam günlük satışı Gazeteciler. Com’un verilerine göre dörtbuçuk milyon dolayındadır. İnternette gazete okuyanların sayısı da buna eklense bile gazete okuma oranı yüzde onu bulmamaktadır.
(1) History of Printing In Britan-Colin Clair,1965
(2) 1995 The media Guide-Steve Peak-London, Fourth Estate 1994.
Bölüm I
Türkiye dışındaki Türkçe gazeteler incelenirken akla takılan soru “Neden Türkiye dışında ilk gazete İngiltere’de yayınlanmıştır” oluyor. Bu sorunun cevabını, Ebüzziya Tevfik şöyle cevaplıyor: “Gazetenin Londra’da neşri dahi cümle-i mukarrerettan idi. Çünkü Fransa’da matbuat ağır cezaları havi bir kanuna tabi olduğu gibi, iktiza ederse gazetelere kanun haricinde de muamele ediliyordu. Hususa bir ecnebi tarafından çıkarılacak gazete, o ecnebinin mensup olduğu sefaretin şikayetine de kurban edilebilirdi. Yani İmparatorlukta irade-i keyfiye, ahkam-ı kanuniyetin fevkinde idi. Buraları nazar-ı mütalaaya alınarak matbuatın hürriyet-i kamile ile mutlakül-inan bulunduğu Londra tercih olunmuştu.” (3).
19’ncu asrın ortalarında İngiltere’de Türkçe konuşan bir topluluktan söz edilimeyeceğine göre İngiltere’de yayınlanacak bir Türkçe gazetenin de doğal olarak Türkler’in olduğu ülkelere gönderilmesi amaçlanıyordu. Kısacası, İngiltere’de yayınlanacak Muhbir, Osmanlı İmparatorluğu’daki okuyuculara gönderilecekti.
(3) Bkz. Yeni Osmanlılar Tarihi, Yeni Tesvir-i Efkar
Muhbir gazetesi
Türkiye dışında yayınlanan ilk Türkçe gazete olan Muhbir, 31 Ağustos 1867 yılında yayına başlamış ve 3 Kasım 1868 tarihine kadar 50 sayı yayınlanmıştır.
İngiltere’de yayınlanan ikinci Türkçe gazete Hürriyet’tir. İlk sayısı 29 Haziran 1868 tarihlidir. Hürriyet’in Londra’daki yayın hayatı 28 Şubat 1870 tarihli 88’inci sayıya kadar sürer. 3 Nisan 1870’de 89’uncu sayı ile Cenevre’de yayınlanır ve 22 Haziran 1870 tarihli 100’üncü sayı ile yayın hayatı sona erer.
Muhbir’in 2 Temmuz 1868 tarihli 41’inci sayısında “Avrupa’da Girid adı ile bir gazetenin çıkarılacağının işitildiği” ve Hürriyet’in 20 Temmuz 1868 tarihli 4’üncü sayısında “Londra’da Girid adında bir gazetenin yayınlanmaya başladığını” yazmışlardır. Verilen bilgiler ışığında Girit gazetesi’nin yayını 15 Temmuz 1868’dir. Günümüze kadar gelen herhangi bir sayı mevcut değildir. Yayınının ne zaman son bulduğu da bilinmemektedir.
İkinci Hürriyet diyebileceğimiz Ahmet Civanpir Efendi’nin Hürriyet gazetesi 1894 (25 Recep 1311) yılında yayınlanır. 21×30 cm boyunda 16 sayfalık bir gazete olan Hürriyet’in yayınına Mayıs 1894 ile Şubat 1895 arasında ara verilir. 15 Eylül 1897 tarihli 82’inci sayı ile yayını sona erer.
Hayal gazetesi bir mizah dergisi görünümündedir. İlk sayısı 27 Mayıs 1895 tarihinde yayınlanır ve ömrü 6 sayı sürerek 15 Eylül 1895 tarihinde son bulur. Ali Şefkati’nin yayınladığı ve tarih sırasına göre 5’inci İngiltere Türk gazetesi olan Hayal 4 sayfa olup 19×28 cm ölçüsündeydi.
İstikbal gazetesi, “Hayal”in yayıncısı Ali Şefkati tarafından 21 Haziran 1895 tarihinde yayınlanmaya başlamıştır. 23×32 cm taşbasması olarak olarak ve 27’nci sayıdan itibaren Londra’da yayına başlamıştır. İlk sayısı 26 Ekim 1879 tarihinde Napoli’de yayınlanmış ve yayını aynı şehirde 9 sayı sürmüştür. 31 Agustos 1880 tarihinde 10’uncu sayı Cenevre’de yayınlanmış ve 5 Şubat 1881 tarihli 26 sayıya kadar orada yayınlanmıştır.
İkinci Hürriyet’in yayıncısı olan Ahmet Civanpir Efendinin bir mizah gazetesi olarak 1896 yılı içinde Hamidiye adlı bir gazete yayınladığı Hürriyet’in 51’inci sayısında verilir. 1 Haziran 1896 tarihli Hürriyet haber olarak, “Hamidiye garaib ve letaif-i siyasetten bahseden bir mizah gazetesidir.
Hilafet gazetesinin ilk sayısı 6 Ekim 1899 tarihinde yayınlanır. Türk ve Arap Vatanperver Cemiyeti’nin iki dilde (Türkçe ve Arapça) yayınlanan gazetesi olarak yayınlanmaya başlamış, daha sonra biri Türkçe ve biri de Arapça olmak üzere iki gazeteye dönüşmüştür. Arapça sayılar El Hilafet adı altında çıkmıştır.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bir yayını olarak 1 Aralık 1897 tarihinde Cenevre’de yayına başlayan Osmanlı gazetesi, 1 Haziran 1900 (61’inci sayı) tarihine kadar yayınını sürdürdükten sonra 10 Haziran 1900 tarihli 62’inci sayısı Londra’da yayınlanır.
Kürdistan Gazetesi, Milli kütüphanede 21 Eylül 1899 tarihli 18’inci sayısı mevcut olup günümüze ulaşan tek sayıdır. Osmanlı gazetesinin verdiği habere göre, Kürdistan gazetesi önceleri Mısır’da yayınlanmış, altıncı ve yedinci sayıları Osmanlı gazetesinin matbaasında basılmış
İngiltere’nin güneydoğu sahil kasabası Folkstone’da yayınlanan gazetelerden biri olan mizah gazetesi Dolab, 14 Kasım 1900 tarihinde yayınlanmaya başlamıştır.
Londra’da 1920’de yayınlanan “İsmail Kemal Bey’in Hatıraları” adlı kitapta Selamet hakkında şu bilgiler verilmektedir:
Selamet üç dilli bir gazetedir. Bu gazetenin Türkçe bölümü Folkstone’da, Arnavutça bölümü Brüksel’de ve Rumca bölümü de Atina’da basılmaktaydı.
Böylece, İngiltere’de yayınlanan gazeteler listesine 1901 yılında yayınlanan bir gazete olarak Seamet gazetesini de eklemek gerektiği kanaatineyiz.
Adres olarak 31 Lili Road, West Brompton, London olarak verilen Abdülhamit gazetsinin tek bir sayısı günümüze kadar ulaşabilmişir. Ankara’da Mili Kütüphane’de 3 Aralık 1901 tarihli bu sayının kaçıncı sayı olduğu belirtilmemiştir.
Hiçbir sayısı günümüze kadar ulaşamayan gazeteler listesine dahil edebileceğimiz Sadakat gazetesi hakkındaki bilgi S N Gerçek’ten gelmektedir. Müdür ve muharriri İbrahim Hakkı Bey olarak verilen Sadakat’ın 1902 yılında İngiltere’nin kuzey şehri Manchester’de yayınlandığı belirtilir.
