[dropcap style=”circle” color=”#ffffff” bgcolor=”#0065ad”]G[/dropcap]eçtiğimiz yıl popüler bir internet alışveriş sitesinde (ebay.co.uk) 20 Temmuz 1974 günü Kıbrıs’a Türk çıkarmasına tanıklık eden bir İngiliz vatandaşının daktilo edilmiş anılarına rastladım.[1] Aslında satışa konan sadece 10-12 sayfalık anılar değil, James E.
Rodgers-Lee’nin Türk kuvvetlerinin adaya ayak bastığı şimdiki adıyla Yavuz Çıkarma plajının güneyinde, Beşparmak Dağlarının eteklerindeki Fteriha köyündeki villasına ait satış sözleşmesi, plan ve paftaları da içeren neredeyse tüm terekesiydi. Bir hayli yer gezdikleri anlaşılan James Rodgers-Lee ve eşi Pauline tarafından çekilmiş onlarca fotoğraf da benzer biçimde satışa konmuştu. Bu ürünlerin bazılarına pey verdim.
Bir kısmı bana kaldı; yüklüce diğer kısmı ise diğer meraklılara. Benim payıma düşenler arasında en kıymetli parçalar, James Rodgers-Lee’nin muhtemelen İngiltere’ye döndükten sonra daktiloya çektiği 12 sayfalık anılarıydı. Bir de 1974 öncesinden kalma bir Kıbrıs haritası. Bu anılarda harekatın ilk üç gününe Rodgers-Lee’lerin tanıklıkları aktarılıyordu.
Aradan geçen 40 yıl içerisinde, harekata ilişkin yazın hem anılarla hem de tarih kitaplarla zenginleşti. Neredeyse harekatın her yıldönümünde çıkan yeni kitaplar sayesinde giderek daha fazla ayrıntı gün yüzüne çıktı. Bu açından bakıldığında Rodgers-Lee’lerin aktardıklarında ilk bakışta yeni ve bilinmedik bir yan göze çarpmıyor.
Metin yer yer Türk okuyucuyu rahatsız edebilecek ayrıntılar içeriyor.
10 yıl öncesine dek benzer konuların gündeme gelmesi mümkün değilken, son dönemde yapılan yayınlarda Harekat sırasında yapılan bazı ihlallere ilişkin ayrıntılar yer alır oldu. Esir alınan Rumların öldürülmesi gibi uç örnekler bile artık bu yazında yer bulabiliyor.[2] O yüzden Rodgers-Lee’nin yazdıkları bu anlamda yeni ve aykırı bir gözlem içermiyor. Geçtiğimiz 20 yıldır Kıbrıs Barış Harekatı’nı araştıran biri olarak bu metinde aktarılan öyküdeki yer ve olayların Harekat hakkında bugüne dek yayınlananlarla büyük ölçüde örtüştüğünü teslim etmem gerekir.
Rodgers-Lee anılarını kağıda dökerken pek özenli davranmamış. Ardı ardına gelen uzun cümleler nedeniyle akış sorunları var. Anıları okurken yazarın çok ağır bir hastalıkla mücadele ettiği ortaya çıkıyor. Bu akış sorunları büyük olasılığıyla yazarın sağlık durumuyla ilgiydi. Çeviride bu sorunları metnin anlamını bozmadan gidermeye de gayret ettim.
Harekat öncesinde, özellikle 1970’li yıllarda neredeyse tamamen Rumların denetimindeki Kıbrıs bir tatil adası olarak biliniyordu.
Özellikle İngilizlerin tercih ettiği bir tatil ve emeklilik mekanıydı.
Rodgers-Lee çifti de 1969 yılında adanın kuzeyinde, Beşparmak Dağları’nın hemen eteklerindeki Fheteria Köyünün 232 nolu parselde bulunan arsayı satın almış. Aynı yıl arsalarına bir villa yaptırtmak amacıyla Lefkoşe’den Mimar Christos Dikaos ile anlaşmış. Anılardan villaya 1971 yılında yerleştiklerini anlaşılıyor.
Bu villadan eski adıyla 5 Mil (Rumca adıyla Pentemili ya da Pladani), bugünkü adıyla Yavuz Çıkarma Plajı’nı görebiliyorlardı. Mehmet Ali Birand’ın ünlü 30 Sıcak Gün isimli kitabının harekata ilişkin bölümü “Bir Plajın Ölümü” başlığıyla açılır.[3] Birand, kurgu ve gerçeğin harmanlandığı bir uslüpla İngilizlerin keşfettiği 5 Mil plajının nasıl bir savaş alanına dönüştüğünü aktarır. Bu plajın Türk komuta heyeti tarafından neden ve nasıl çıkarma plajı olarak seçildiği konuya ilişkin yazında hararetle ve canlı biçimde halen tartışılır.[4]
1971 yılında taşındıkları villadan üç yıl sonra bir amfibik harekata tanıklık edecekleri herhalde Rodgers-Lee çiftinin aklının ucundan bile geçmemiştir. Ancak 5 Mil plajına hakim bir konumda olmaları nedeniyle Türk birliklerinin karaya çıkışını izleyebildiler. Çıkarma plajındaki arazinin yapısı nedeniyle sıfır hattında olan biteni göremeseler de, kıyıdaki gemi hareketliliğini rahatça izledikleri açık. Dahası ilk Türk askerleri karaya ayak bastıktan bir kaç saat içinde kıyıdan bir hayli içeride bulunan bu köye dek ilerlemişler. Denizden çıkan Türk birliklere ilk gün için verilen hedefler arasında Rodgers-Lee çiftinin yaşadığı Fteriha Köyü bulunmuyordu. İlginç olan daha 20 Temmuz 1974’da, yani çıkarmanın daha ilk günü Türk askerleriyle karşılaşmaları. Bu bilgi bazı birliklerin ikinci gün için belirlenen Elya-Trimiti (Edremit)-Templos (Zeytinlik) ilerleme hattına ulaşmış olabileceklerini düşündürüyor. İkinci dalganın adaya ulaşacağı 22 Temmuz gününe dek Türk birlikleri bir daha bu hatta ilerleyemediler.
Türk ve Yunan kaynakları, çıkarma birliklerinin bu tarihe dek kıyıbaşına sıkıştığı kaldığı konusunda hemfikirdir. Zaten Rodgers-Lee çifti de ilk gün dışında bir daha evleri civarında Türk askerlerine rastlamamışlardır.
Rodgers-Lee çiftine ilişkin diğer bilgiler ebay’deki satıcının yazdıkları ile sınırlı. Ancak elimdeki belgeler arasında 1975 yılı Kıbrıs Rum Yönetimi Vergi İdaresi’nce Royal Bank of Scotland adresine gönderilmiş bir vergi bildirimi var. James Rodgers-Lee’nin bu banka ile bir bağlantısı olsa gerek. Ama mudi (hesap sahibi) olarak mı yoksa çalışan olarak mı çıkarmak mümkün değil.
[newsbox style=”nb6″ title=”POLİ SAYI 278″ display=”tag” tag=”Poli, 278″ number_of_posts=”3″ sub_categories=”no” show_more=”no” post_type=”post”]
Günce Yunan Cunta’sının Kıbrıs’ta tezgahlandığı darbenin ilk günü 15 Temmuz 1974’de başlıyor ve adadan tahliye edildikleri 23 Temmuz 1974 günü sona eriyor. İşte James Rodgers-Lee’nin gözünden çıkarmanın ilk üç günü:
[2] Bkz. Erol Mütercimler, Satılık Ada Kıbrıs: Kıbrıs Barış Harekatı’nın Bilinmeyen Yönleri, 7. Baskı, İstanbul: Alfa, s. 641-642.
[3] Mehmet Ali Birand, 30 Sıcak Gün, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1975, s. 67.
[4] Mütercimler, Satılık Ada…, s. 24-245; İ. Neş’et İkiz, Bir Ada, Bir Dava, Bir Savaş, İstanbul: Alfa, 2007, s. 112-113. Farklı ve tartışmalı bir yorum için Ertuğrul Üçler, 35. Yılında Kıbrıs Deniz Çıkartmasının İç Yüzü, İstanbul: Yeniyüzyıl, 2009, s. 60-76.
